KAYIT DIŞI İSTİHDAM NEDİR?

Kayıt dışı istihdam; sosyal güvenlik açısından niteliği itibariyle yasal işlerde çalışarak istihdama katılan kişilerin, çalışmalarının gün veya ücret olarak ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına hiç bildirilmemesi ya da eksik bildirilmesi olarak tanımlanabilir. Bu tanıma göre üç türlü kayıt dışı çalışma söz konusudur:

• Çalışanların Sosyal Güvenlik Kurumuna hiç bildirilmemesi,
• Çalışma gün sayılarının eksik bildirilmesi,
• Sigorta primine esas kazanç tutarlarının eksik bildirilmesidir.

KAYIT DIŞI ÇALIŞMANIN SONUÇLARI NELERDİR?

Kayıt dışı istihdamın ekonomik ve sosyal açıdan birçok olumsuz sonucu bulunmaktadır. Ayrıca kısa ve uzun vadede her bakımdan ülke ekonomisine ve kişilere oldukça büyük zararları bulunmaktadır. Kayıt dışı istihdamın olumsuz sonuçları işçi, işveren ve devlet açısından üç başlık altında ele alınabilir.

• Çalışanlar açısından,
• İşverenler açısından,
• Devlet açısından.

Çalışanlar Açısından Kayıt Dışı Çalışmanın Olumsuz Sonuçları

Sigortasız çalışan kişiler, çalışanlara sağlanan birçok yasal haktan yararlanamazlar. Örneğin:

• Kayıt dışı çalışanların çalıştıkları günler emeklilik için geçerli sayılmaz.
• Kayıt dışı çalışanlar, herhangi bir nedenle sakatlanıp çalışamaz duruma geldiklerinde malullük aylığından yararlanamazlar.
• Geride kalan aile bireyleri ölüm aylığı hakkından yararlanamazlar.
• Genel sağlık sigortası primlerini kendileri ödemek zorunda kalabilirler.
• İş kazası geçirmeleri ve meslek hastalığına yakalanmaları halinde ödenen geçici iş göremezlik ödeneğinden (rapor ücreti) veya sürekli iş göremezlik gelirinden yararlanamazlar.
• İşsiz kalmaları halinde işsizlik sigortasından faydalanamazlar.
• İşten ayrılmaları halinde ihbar ve kıdem tazminatından yoksun kalırlar.
• Yıllık izin, haftalık izin, doğum izni gibi haklardan faydalanamazlar.

İşverenler Açısından Kayıt Dışı İşçi Çalıştırmanın Olumsuz Sonuçları

Kayıt dışı istihdamın toplumun sosyal ve ekonomik değerleri üzerinde birçok olumsuz etkisi bulunmakta, sadece çalışanlar değil işverenler açısından da istenmeyen sonuçlara yol açmaktadır.

• İşyerinde yaşanacak iş kazası ve meslek hastalıkları karşısında devlete ve işçilere karşı mesuliyet doğar. Ciddi anlamda idari ve adli yaptırımlarla karşılaşılabilir.
• Haksız rekabete neden olur ve piyasa dengesinin bozulmasına zemin hazırlar.
• Devlet ve özel sektör tarafından sağlanan mali teşvikler ile hibeler, krediler ve vergi avantajlarından faydalanılamaz.
• En büyük olumsuz etkisi de idari para cezalarıdır. Örneğin 1 yıl bir işçiyi kayıt dışı çalıştırmanın denetimle anlaşılması halinde idari yaptırımı 14 asgari ücrete kadar idari para cezasıdır. Ayrıca bu işyerleri 1 ay boyunca herhangi bir teşvikten de yararlanamamaktadırlar.

Devlet Açısından Kayıt Dışı İstihdamın Olumsuz Sonuçları

Kayıt dışı çalışmanın Devlete en önemli zararı prim kaybı ve sosyal güvenlik açıklarının artmasıdır. Açıklar arttıkça gelecek nesiller, sosyal güvenlik sisteminden kaynaklanan yükleri taşımak zorunda kalırlar ve sistemden yeterli düzeyde faydalanamazlar. Gelir dağılımında adaletsizliklere ve toplumun ahlaki dejenerasyonuna sebep olur.

KAYIT DIŞI İSTİHDAMLA MÜCADELEDE YAPILAN ÇALIŞMALAR

Sosyal güvenlik reformuyla sosyal güvenliğe ilişkin birçok konuda olduğu gibi kayıt dışı istihdamla mücadele konusunda da kapsamlı düzenlemeler yapılmıştır. Reformla birlikte kayıt dışı istihdamla mücadele konusunda sadece Sosyal Güvenlik Kurumu’nun yaptığı çalışmalarla başarılı olunamayacağı; kamu kurum ve kuruluşları, sivil toplum örgütleri, bankalar ve toplumun diğer ilgili kesimleri ile işbirliği yapılarak bu sorunun ortadan kaldırılabileceği hususu benimsenmiştir. Sosyal güvenlik reformu ile oluşturulan bu yeni anlayış çerçevesinde, kayıt dışı istihdamla mücadelede beş ana strateji belirlenmiştir.

1-Kurumlar Arası Bilgi ve Veri Paylaşımı Suretiyle Çapraz Denetim Yapılması

Kayıt dışı istihdamla etkili şekilde mücadele edilebilmesi için kurumlar arası işbirliğinin kaçınılmaz olduğu anlayışından hareketle tüm bankalar ve kamu kurum ve kuruluşlarına önemli yükümlülükler getirilmiştir. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 8 inci maddesinin yedinci fıkrasına istinaden; tüm bankalar ile bakanlıklar ve kamu kurumlarından Sosyal Güvenlik Kurumu’na veri akışı sağlanmıştır. Kurumlar ve bankalar vatandaşla yaptıkları işlemlerde T.C. kimlik numaraları, mesleki ve işyeri bilgilerini alır, periyodik olarak bu bilgileri Sosyal Güvenlik Kurumu’na gönderirler. Gönderilen bu bilgiler sorgulanarak sigortalılık kontrolleri yapılır. Bu şekilde denetime gidilmeden de vatandaşların kayıtlı çalışıp çalışmadıkları kontrol edilebilmektedir.

2- Denetim Sisteminin Etkinleştirilmesi ve Risk Odaklı Denetim Modeline Geçiş 

Kurumumuz tarafından yapılan denetimlerde etkinliğin artırılması için Sosyal Güvenlik Denetmeni istihdamı sağlanmış, bu meslek grubunun özlük hakları iyileştirilmiştir. Denetmen sayısının artmasının yanı sıra denetimlerde de etkinliğin artırılması için risk odaklı denetim modelini benimsenmiştir. Şikâyete dayalı rutin denetimlerin yanı sıra risk analizi yapılarak belirlenen bölgeler, sektörler ve işyerlerinin denetimini sağlanmaktadır.

3- İstihdam Üzerindeki Maliyetlerin Yeniden Değerlendirilmesi       

İşverenler üzerindeki mali yüklerin azaltılması amacıyla Sosyal Güvenlik Kurumu’nun yürüttüğü çeşitli prim indirimi uygulamaları vardır. Tüm sigortalılara yönelik genel teşviklerle birlikte, gerek bölgesel ve sektörel önceliklere göre gerekse kadınlar, gençler, engelliler gibi bazı özel gruplara yönelik prim indirimleri sağlanmaktadır. Diğer taraftan işverenlere birden fazla teşvikten yararlanılabilme hakkı getirilerek teşvik kapsamı genişletilmiştir. Prim indiriminden faydalanmanın ön koşulu işçilerin kayıtlı çalışmasıdır. Kayıt dışı işçi çalıştırdığı tespit edilen işyerleri ise bir ay süreyle prim indirimlerinden faydalanamazlar.

4-Sosyal Güvenlik Hizmetlerinin Kalitesinin Artırılması   

Gelişen teknolojinin de yardımıyla sigortalı ve işverenlere sağlanan hizmetlerin hızı arttırılmış, vatandaşlara ve işverenlere kolay erişilebilir, sürdürülebilir ve daha nitelikli hizmet almaları sağlanarak kayıtlı çalışma cazip hale getirilmiştir. Vatandaşlar, işverenler e-devlet üzerinden sosyal güvenlikle alakalı bilgileri kolayca öğrenebilmekte, bildirimleri dijital platformlardan 7 gün 24 saat yapabilmektedirler. Ayrıca her ilde/ilçede bulunan Sosyal Güvenlik İl ve Merkez Müdürlüklerine ulaşarak da merak ettikleri soruların cevaplarına kolayca ulaşabilirler.

5- Sosyal Güvenlik Bilincinin ve Kültürünün Oluşturulması

Gerek vatandaşlarımızın sosyal güvenliğin ve sigortalı çalışmanın önemi konularında bilinçlendirilmeleri gerekse işverenler ve çalışanların sosyal güvenlik hak ve yükümlülükleri konusunda bilgilendirilmeleri amacıyla çok sayıda farkındalık faaliyeti yapılmaktadır. SGK tarafında yapılan bilgilendirme ve bilinçlendirme faaliyetleri oldukça dinamik bir yapıya sahiptir. Yani gerek merkez gerekse il müdürlükleri tarafından kamu kurumları, sivil toplum örgütleri, üniversiteler, medya organları vb. ile işbirliği içerisinde, sürekli olarak bu faaliyetler düzenlenmektedir.

Bu kapsamda toplumun ilgili kesimlerine yönelik kayıt dışı çalışmanın olumsuz etkilerini, sosyal güvenliğin önemi, vatandaşların hak ve yükümlülüklerini anlatmak için yürüttüğümüz faaliyetlerimizden bazıları:

• Gençler, işverenler, çalışanlar, öğrenciler, tarım işçileri, sosyal yardım alanlar, esnaf… gibi çeşitli gruplara yönelik bilgilendirici broşür ve kitapçıklar hazırlanması,
• Sanayi ve ticaret odaları, muhasebeci odaları, ziraat odaları, esnaf odaları vb kuruluşlara periyodik eğitimler düzenlenmesi,
• Ödüllü yarışmalar yapılması,
• İlkokul öğrencilerinde sosyal güvenlik algısının oluşturmak için yapılan bilgilendirme faaliyetleri ve bu hedef kitleye özel hikâye kitapları, çizgi filmler, oyunlar hazırlanması ve bilgilendirici faaliyetlerin yürütülmesi,
• İş hayatına atılacak olan Meslek Lisesi öğrencilerine yönelik bilgilendirme faaliyetleri,
• Üniversite öğrencilerine kayıtlı çalışmanın önemine yönelik yapılan bilgilendirici seminerler,
• Toplumu yönlendiren, onlara bilgi veren kanaat önderlerinden muhtarlar, imamlar ve öğretmenlere yönelik bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmaları,
• Yerel medyaya ve ulusal medyaya yönelik özel yürütülen bilgilendirme çalışmaları,
• Dizi senarist ve yapımcılarına ile medya profesyonellerine yönelik bilgilendirme çalışmaları,
• Televizyonda yayınlanan dizi, filmlerde ve yarışma programlarında bu konuya yer verilmesinin sağlanması,
• Kamu spotları ve radyo spotları hazırlanarak kamuoyunda farkındalığın arttırılması.

6- Projeler:

Kayıt dışı istihdamla mücadele kapsamında rutin yürütülen çalışmalar dışında birçok projeye imza atılmış ve başarıyla tamamlanmıştır. Bunlar:

Yenilikçi Yöntemlerle Kayıtlı İstihdamı Destekleme Projesi KİTUP I: Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından desteklenen ve 15 milyon Avroluk bütçesi bulunan bu proje ile kayıtlı istihdamın teşviki alanında görev yapan başta Sosyal Güvenlik Kurumu olmak üzere, tüm ilgili kamu kurumları ve sivil toplum kuruluşlarının kapasitelerinin desteklenmesi ve hibeler vasıtasıyla yerelde kayıt dışı istihdam sorunun çözümünde yenilikçi yaklaşımların ve sosyal diyalogun desteklenmesi amaçlanmıştır.

Etkin Rehberlik Ve Denetim Yoluyla Kayıtlı İstihdamın Teşviki Operasyonu II (Kitup II): Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından desteklenen ve 15 milyon Avroluk bütçesi bulunan bu proje ile kayıt dışı istihdamla mücadele kapsamında Sosyal Güvenlik Kurumu ile ilgili tarafların kapasitelerinin artırılması ve kamuoyunda sosyal güvenlik ve kayıt dışı istihdam konularında farkındalığın artırılması amaçlanmıştır. Proje üç temel bileşenden oluşmaktadır:

• Mal alımı bileşeni kapsamında; denetimlerin daha hızlı ve etkili bir şekilde yapılması amacıyla 2.000 adet internet bağlantılı tablet bilgisayar temin edilerek Kurumumuz denetim elemanlarına dağıtılmıştır. Donanımlı 35 adet araç temin edilerek il müdürlüklerine iletilmiştir.
• Hibe bileşeni kapsamında ise; STK ve ilgili yerel kurumlarca hazırlanan 150.000 ile 300.000 Avro arası bütçeli projelerden başarılı bulunan 44 Proje fonlanmaktadır. Bu projeler kapsamında kayıt dışı istihdamla mücadele kapsamında yapılan çalışmaların yaygınlığı sağlanmaktadır.
• Teknik destek bileşeni kapsamında, kayıt dışı istihdama ilişkin raporlar hazırlamak üzere; akademisyenler, bürokratlar, Kamu Kurumları ve sosyal tarafların temsilcilerinden oluşan Akademik Danışma Kurulu oluşturulmuştur.  İşverenleri yönlendirmek üzere 36 farklı sektöre ilişkin sektörel rehberler ve yapılan denetimlerde etkinliğin artırılması amacıyla risk değerlendirme kılavuzu hazırlanmıştır. Çeşitli sektörlerde bölgesel analizler gerçekleştirilmiştir. Kayıt dışı istihdam konusunda 3 kamu spotu, 2 sinema spotu, 2 radyo spotu ve 2 bant reklam,  çocuklar için 6 farklı hikaye kitabı ve çizgi film hazırlanmıştır. Bunların hazırlanması amacıyla 13 üniversitenin iletişim fakültelerinde okuyan 70 öğrencinin katılımı ile bir haftalık “Medya Atölyesi” çalıştayı gerçekleştirilmiştir. Ülke genelinde meslek liselerinde, ilkokullarda ve üniversitelerde sosyal güvenliğin öneminin anlatıldığı çok sayıda farkındalık artırma faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. İlkokul öğrencilerine yönelik Sosyal güvenlik Otobüsü tasarlanarak 30 farklı ildeki okullarda faaliyet gerçekleştirilmiştir. Köy muhtarları ve imamlar gibi kanaat önderleri ile TV yapımcıları, senaryo yazarları ve yerel medya temsilcileriyle çok sayıda toplantı gerçekleştirilmiştir

Kayıtlı İstihdamın Desteklenmesi Projesi (KİDEP): Kayıt dışı istihdamın önlenmesi konusunda yürütülen proje çalışmalarından bir yenisi Kayıtlı İstihdamın Desteklenmesi Projesi (KİDEP) 2017 yılında hayata geçirilmiştir. Söz konusu projenin ortaklaşa yürüteceğimiz din görevlilerine yönelik faaliyetler için Diyanet İşleri Başkanlığı; ilkokul, ortaokul ve lise faaliyetleri için Milli Eğitim Bakanlığı ve Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü; esnaflara yönelik faaliyetler için Türkiye Esnaf ve Sanatkârlar Konfederasyonu ile temsili iş birliği protokolü imzalanmıştır. Proje 14 ayrı faaliyetten oluşmaktadır:

• SGK Yüksek Danışma Kurulu’na katılan tüm paydaşlarla iki günlük “2023 Vizyonunda Kayıt Dışı İstihdamla Mücadele Forumu” gerçekleştirilerek, “İnşaat Sektöründe Kayıt Dışı İstihdam”, “Sosyal Güvenlik Sisteminde Eksik Bildirim”, “İletişimin Olanak ve Sınırları” ve “Suriyeli Mülteciler ve Sosyal Güvenlik” konuları tartışılarak bir rapor oluşturulmuş ve ilgili taraflara dağıtılmıştır.
• Kayıt dışılığın yaygın olduğu mevsimlik tarım işçilerine yönelik Mersin ve Ankara, Şanlıurfa, Adıyaman ve Adana illerinde bilgilendirme faaliyetlerinin yapılarak broşürler dağıtılmıştır. Faaliyete toplamda 10.000 adet broşür, 500 adet afiş ve 5.000 adet şapka dağıtılarak yaklaşık 2500 kişiye ulaşılmıştır.
• Küçük işletmeler ve esnaflara yönelik 15 arklı ilde bilgilendirme çalışmaları yürütülmüştür.
• Din Görevlileri Sosyal Güvenlik Rehberi hazırlanarak 15 farklı ilde müftü, imam ve vaizlere yönelik yapılan bilgilendirme seminerinde dağıtılmıştır.
• 15 farklı ilde ilkokul öğrencilerine yönelik bilgilendirme faaliyetleri düzenlenmiştir ve faaliyetlerde çocuklara kumbara kitap gibi sosyal güvenliği hatırlatıcı materyaller dağıtılmıştır. Bu faaliyetlerde yaklaşık 50 bin öğrenciye ulaşılmıştır.
• Tüm üniversitelerin iletişim fakültesi öğrencilerine yönelik "Siz Çekin Kayda Geçsin" adlı ödüllü kısa film yarışması organize edilmiş ve kazanalar üniversite öğretim görevlileri ve kurum temsilcilerinden oluşan komisyon tarafından belirlenmiştir. Yarışmayı kazanan ilk beş kişiye ödül takdim edilmiştir.
• Prime esas kazanç seviyesi %20 ve daha fazla azaldığı tespit edilen sigortalılara yönelik bilgilendirme amaçlı SMS gönderilmeye başlanmıştır.
• 100.000 işverenin bilgilendirilmesi amacıyla rehberlik mektupları gönderilmiştir.
• Ülke genelinde toplam 70.000 işyerine yönelik risk analizine dayalı programlı denetimleri gerçekleştirilmiştir.

Kayıtlı Kadın İstihdamının Desteklenmesi Projesi (Women-Up): Kadınlarda kayıtlı istihdamı artırmak, rekabete daha dayanıklı hale getirmek ve Türkiye’nin ekonomik itici gücü olan girişimci kadınları desteklemek amacıyla “Kayıtlı Kadın İstihdamının Artırılması Projesi” (Women-Up) oluşturulmuştur. Proje imzaları 05.03.2020’de atılmış olup proje başvuruları 21.02.2022 tarihinde alınmaya başlamıştır.

Toplam 7 ilde (Ankara, İstanbul, Kahramanmaraş, Denizli, Aydın, Samsun, Şanlıurfa) uygulanacak olan projede kadın girişimcilere ait olan genç ve küçük ölçekli işletmelerin desteklenmesi amaçlanmıştır.

Yaklaşık 30 milyon Avroluk bütçeli proje kapsamında 4000 kadın işverene yanına alacağı 4000 kadın işçi için net asgari ücrete kadar hibe desteği sağlanacaktır. 2024 yılı için bu tutar 15.925 TL’dir.

Bu kapsamdaki kadın girişimciler şartları sağlamaları halinde en fazla 21 ay boyunca mali destek alabileceklerdir.

E-devlette SGK Kurum Hizmetleri sekmesinde bulunan “Kayıtlı Kadın İstihdamının Desteklenmesi Projesi (WOMEN UP) Hibe Ön Başvurusu ve Takibi” adresi üzerinden online olarak yapılmaktadır.

Kontenjanlar, hibe miktarı, başvuru süreçleri, ödemeler ile ilgili ayrıntılar hakkında web sitesi üzerinden bilgi alabilirsiniz.